W dniu 9 lipca 2018 roku weszła w życie istotna nowelizacja Kodeksu cywilnego, dokonana na mocy ustawy z dnia 13 kwietnia 2018 roku o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (dalej jako „Nowelizacja”), która wprowadziła szereg zmian, w tym m.in. w zakresie instytucji przedawnienia. W niniejszym wpisie nie dokonano oceny celowości rzeczonej nowelizacji, a jedynie omówiono jej treść tak, aby każdy mógł zapoznać się i zrozumieć nowe zasady dotyczące istotnej instytucji prawnej, którą jest instytucja przedawnienia.
I. Brak możliwości domagania się zaspokojenia roszczenia przeciwko konsumentowi po upływie terminu przedawnienia – tzw. „uwzględnienie zarzutu przedawnienia z urzędu”
Nowelizacja dodała do art. 117 Kodeksu cywilnego §21, zgodnie z którym Po upływie terminu przedawnienia nie można domagać się zaspokojenia roszczenia przysługującego przeciwko konsumentowi. Pozornie, zapis ten zdaje się nie zmieniać znacząco dotychczasowych zasad instytucji przedawnienia. W potocznym rozumieniu tej instytucji, skutek przedawnienia jest równoznaczny właśnie z tym, że po upływie terminu przedawnienia nie można domagać się skutecznie zaspokojenia przedawnionego roszczenia.
Zmiana ta wbrew pozorom, ma jednak istotne znacznie. Trzeba bowiem wyjaśnić, iż ogólną zasadą, wynikającą z art. 117 §2 Kodeksu cywilnego jest to, że Po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia, chyba że zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia. Jednakże zrzeczenie się zarzutu przedawnienia przed upływem terminu jest nieważne – innymi słowy, z przepisu tego wynika, iż zasadą, jest to, że przedawnienie jest brane przez Sąd pod uwagę wyłącznie na zarzut podniesiony przez osobę, przeciwko której skierowano dane roszczenie, a w przypadku braku tego zarzutu, Sąd – nawet jeśli dostrzeże, że roszczenie uległo przedawnieniu na skutek upływu terminu przedawnienia – powinien przedawnione roszczenie zasądzić.
Na skutek omawianej Nowelizacji powyższa zasada ogólna nie będzie miała zastosowania do roszczeń przysługujących przeciwko konsumentowi. W takim wypadku (roszczeń przeciwko konsumentowi), jeśli Sąd na podstawie przedstawionego przez strony procesu materiału dowodowego uzna, że roszczenie uległo przedawnieniu, powinien oddalić takie roszczenie nawet w wypadku, w którym pozwany konsument nie podniósł zarzutu przedawnienia. Zastrzec wyraźnie należy, że powyższe dotyczy wyłącznie roszczeń przysługujących przeciwko konsumentowi, a w pozostałych przypadkach Sąd, tak jak miało to miejsce do 9 lipca 2018 roku uwzględni upływ terminów przedawnienia wyłącznie na zarzut podniesiony przez osobę/podmiot przeciwko której skierowano dane roszczenie.
II. Możliwość nieuwzględnienia upływu terminu przedawnienia roszczeń przysługujących przeciwko konsumentowi
Niejako w nawiązaniu do zmiany art. 117 Kodeksu cywilnego, opisanej w punkcie I. powyżej, do Kodeksu cywilnego dodano art. 1171, który stanowi, iż:
§1. W wyjątkowych przypadkach sąd może, po rozważeniu interesów stron, nie uwzględnić upływu terminu przedawnienia roszczenia przysługującego przeciwko konsumentowi, jeżeli wymagają tego względy słuszności.
§2. Korzystając z uprawnienia, o którym mowa w §1, sąd powinien rozważyć w szczególności:
1) długość terminu przedawnienia;
2) długość okresu od upływu terminu przedawnienia do chwili dochodzenia roszczenia;
3) charakter okoliczności, które spowodowały niedochodzenie roszczenia przez uprawnionego, w tym wpływ zachowania zobowiązanego na opóźnienie uprawnionego w dochodzeniu roszczenia.
Jak wynika z brzmienia tego przepisu (jego §1) dotyczy on wyłącznie roszczeń przysługujących przeciwko konsumentowi. Zgodnie z tym przepisem, jeśli Sąd po rozważeniu interesów stron (tj. podmiotu, któremu przysługuje roszczenie wobec konsumenta, jak również konsumenta przeciwko któremu skierowano roszczenia) uzna, że uwzględnienie upływu terminów przedawnienia byłoby sprzeczne z zasadami słuszności, to jest on uprawniony do nieuwzględnienia upływu terminu przedawnienia, a co za tym idzie może uwzględnić roszczenie.
W §2 omawianego przepisu wskazano na okoliczności, które Sąd powinien uwzględnić na potrzeby oceny, czy uwzględnienie upływu terminu przedawnienia byłoby sprzeczne z zasadami słuszności. Tymi przesłankami są:
1) Długość terminu przedawnienia;
2) Czas od upływu terminu przedawnienia do chwili dochodzenia roszczenia;
3) Okoliczności, które doprowadziły do tego, że uprawniony nie dochodził roszczenia, a także postawa konsumenta przeciwko któremu przysługuje roszczenie.
III. Zmiana ogólnych terminów przedawnienia
Zmiana ogólnych terminów przedawnienia, to najbardziej „widoczna” zmiana wprowadzona przez Nowelizację, a dokładniej przez zmianę treści art. 118 Kodeksu cywilnego, którego brzmienie obowiązujące od 9 lipca 2018 roku jest następujące:
Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi sześć lat, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej - trzy lata. Jednakże koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego, chyba że termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata.
Wyjaśnić wypada, że przed dniem 9 lipca 2018 roku podstawowy termin przedawnienia wynosił 10 (dziesięć) lat i na skutek nowelizacji został skrócony do lat 6 (sześciu). Nowelizacja nie zmieniła terminu przedawnienia dla roszczeń okresowych i związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej, który nadal wynosi 3 (trzy) lata.
Warto również podkreślić, że na skutek Nowelizacji zmieniono zasady dotyczące liczenia terminu przedawnienia. Trzeba tu bowiem wskazać na ostanie zdanie znowelizowanego art. 118 Kodeksu cywilnego, który stanowi, iż Jednakże koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego, chyba że termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata.
Oznacza to, że w przypadku roszczeń, dla których ustawodawca przewidział dłuższy termin przedawnienia niż 2 (dwa) lata, termin przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego, a nie jak miało to miejsce przed dniem 9 lipca 2018 roku tj. bezpośrednio po upływie terminu przedawnienia.
Przykładowo, jeśli termin przedawnienia danego roszczenia wynosi 6 (sześć) lat i zaczął on biec 10 lipca 2018 roku, to nie upłynie z dniem 10 lipca 2024 roku, a z dniem 31 grudnia 2024 roku.
Dla porządku, trzeba wskazać, że zmianie uległ także termin przedawnienia roszczeń stwierdzonych prawomocnym orzeczeniem sądu lub innego organu powołanego do rozpoznawania spraw danego rodzaju albo orzeczeniem sądu polubownego, jak również stwierdzonych ugodą zawartą przed sądem albo sądem polubownym albo ugodą zawartą przed mediatorem i zatwierdzoną przez Sąd, który do dnia 9 lipca 2018 roku wynosił 10 (dziesięć) lat, a obecnie wynosi 6 (sześć) lat.
IV. Przepisy intertemporalne, czyli skutki nowelizacji dla roszczeń, których termin przedawnienia zaczął biec przed 9 lipca 2018 roku
Zagadnienie to jest regulowane przez art. 5 Nowelizacji, który stanowi, iż:
1. Do roszczeń powstałych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy i w tym dniu jeszcze nieprzedawnionych stosuje się od dnia wejścia w życie niniejszej ustawy przepisy ustawy zmienianej w art. 1, w brzmieniu nadanym niniejszą ustawą.
2. Jeżeli zgodnie z ustawą zmienianą w art. 1, w brzmieniu nadanym niniejszą ustawą, termin przedawnienia jest krótszy niż według przepisów dotychczasowych, bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się z dniem wejścia w życie niniejszej ustawy. Jeżeli jednak przedawnienie, którego bieg terminu rozpoczął się przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, nastąpiłoby przy uwzględnieniu dotychczasowego terminu przedawnienia wcześniej, to przedawnienie następuje z upływem tego wcześniejszego terminu.
3. Do przysługujących konsumentowi roszczeń powstałych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy i w tym dniu jeszcze nieprzedawnionych, których terminy przedawnienia są określone w art. 118 i art. 125 § 1 ustawy zmienianej w art. 1, stosuje się przepisy ustawy zmienianej w art. 1, w brzmieniu dotychczasowym.
4. Roszczenia przedawnione przysługujące przeciwko konsumentowi, co do których do dnia wejścia w życie niniejszej ustawy nie podniesiono zarzutu przedawnienia, podlegają z tym dniem skutkom przedawnienia określonym w ustawie zmienianej w art. 1, w brzmieniu nadanym niniejszą ustawą.
Z cytowanego art. 5 ust. 1 Nowelizacji wynika, że zasadą jest to, że dla roszczeń, które powstały przed dniem 9 lipca 2018 roku i w tym dniu nie uległy przedawnieniu (tj. nie upłynął w stosunku do nich termin przedawnienia), stosuje się regulację Kodeksu cywilnego w brzmieniu nadanym przez Nowelizację.
Ustawodawca przewidział jednak wyjątki od tej zasady. Pierwszym z nich jest art. 5 ust. 2 Nowelizacji, z którego wynika, że jeśli termin przedawnienia wprowadzony przez Nowelizację jest krótszy od terminu obowiązującego do dnia 9 lipca 2018 roku, to bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się w dniu wejścia w życie Nowelizacji. Z tym zastrzeżeniem, że jeśli przedawnienie według terminu przedawnienia obowiązującego do dnia 9 lipca 2018 roku nastąpiłoby wcześniej, niż w przypadku zastosowania krótszego terminu obowiązującego od dnia 9 lipca 2018 roku i liczonego od tego dnia, to przedawnienie następuje z upływem terminu wcześniejszego.
Przykład
1) Jeśli dane roszczenie było objęte 10 (dziesięcio) letnim terminem przedawnienia, który został skrócony od dnia 9 lipca 2018 roku do lat 6 (sześciu), a którego termin rozpoczął bieg w dniu 10 lipca 2014 roku, to przedawnienie nastąpi z upływem 6 (sześcio) letniego terminu przedawnienia liczonego od dnia 9 lipca 2018 roku tj. z dniem 31 grudnia 2024, albowiem zgodnie z Nowelizacją koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego.
2) Jeśli dane roszczenie było objęte 10 (dziesięcio) letnim terminem przedawnienia, który został skrócony od dnia 9 lipca 2018 roku do lat 6 (sześciu), a którego termin rozpoczął bieg w dniu 10 lipca 2010 roku, to przedawnienie nastąpi z upływem 10 (dziesięcio) letniego terminu przedawnienia liczonego od dnia 9 lipca 2010 roku tj. z dniem 9 lipca 2020, albowiem przedawnienie w przypadku terminu przedawnienia nastąpiłoby wcześniej niż przedawnienie przy zastosowaniu 6 (sześcio) letniego terminu liczonego od dnia wejścia w życie Nowelizacji tj. do 9 lipca 2018 roku.
Drugi wyjątek dotyczy roszczeń przysługujących konsumentowi. W tym przypadku, jeśli roszczenie powstało przed dniem wejścia w życie nowelizacji, to stosuje się do niego dotychczasowe terminy przedawnienia z art. 118 i 125 Kodeksu cywilnego tj. ogólny termin 10 (dziesięciu) lat oraz termin 3 (lat) dla świadczeń okresowych.
Ostatnie zagadnienie intertemporalne – uregulowane w art. 5 ust. 4 Nowelizacji – stanowi, że w przypadku roszczenia przeciwko konsumentowi, co do którego do dnia 9 lipca 2018 roku nie podniesiono zarzutu przedawnienia, roszczenie to podlega skutkom przedawnienia określonym w Nowelizacji, co oznacza, że jeśli Sąd na podstawie zebranego materiały dowodowego ustali, iż roszczenie uległo przedawnieniu, to nawet bez podniesienia zarzutu przedawnienia przez konsumenta powinien to roszczenie oddalić, choć pamiętać należy, że może także skorzystać z art. 1171 Kodeksu cywilnego i nie uwzględnić upływu terminu przedawnienia.
Nowelizacja wprowadziła także inne zmiany do krajowego porządku prawnego, jednak nie zostały one omówione w tym wpisie, a dotyczą one m. in. zasad wykonywania zajęć rachunków bankowych w postępowaniu egzekucyjnym.
Kończąc, autor pragnie zasygnalizować, że znaczenie i skutki Nowelizacji w zakresie instytucji przedawnienia będą w znacznej mierze zależne od linii orzeczniczej Sądów Powszechnych i Sądu Najwyższego, co dotyczy w szczególności stosowania art. 1171 Kodeksu cywilnego, a wiec przepisu, który daje Sądowi możliwość nieuwzględnienia w danym wypadku upływu terminu przedawnienia roszczenia przeciwko konsumentowi, jeśli byłoby to sprzeczne z zasadami słuszności.
Łukasz Schiffer